اقسام رجوع از وصیت در فقه امامیه و حقوق ایران

نویسنده: صادقی مقدم، محمدحسن؛ میرجلیلی، محمدمهدی؛

آموزه های حقوقی گواه پاییز و زمستان 1396

چکیده:

ﻣﺎده 838 ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺪﻧﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽ دارد ﮐﻪ ﻣﻮﺻﯽ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ از وﺻﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ رﺟﻮع ﻧﻤﺎﯾﺪ. رﺟﻮع از وﺻﯿﺖ اﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار ﺑﺮای ﻣﻮﺻﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺗﺎ ﻫﺮ ﻣﻮﻗﻊ ﺑﺨﻮاﻫﺪ از وﺻﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ رﺟﻮع ﮐﻨﺪ. ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺟﻤﺎل ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ و آﺛﺎر و اﺣﮑﺎم آن ﺳﮑﻮت ﮐﺮده اﺳﺖ. رﺟﻮع از وﺻﯿﺖ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﺮﯾﺢ و ﯾﺎ ﺿﻤﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ. در رﺟﻮع ﺿﻤﻨﯽ، ﺑﺎ ﻫﺮ ﻋﻤﻞ و ﯾﺎ ﺗﺼﺮﻓﯽ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﻮﺻﯽ از وﺻﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ، وﺻﯿﺖ ﺑﯽ اﺛﺮ ﻣﯽ ﺷﻮد. ﻓﻘﻬﺎ و ﺣﻘﻮﻗﺪاﻧﺎن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻓﺮوض رﺟﻮع ﺿﻤﻨﯽ اﺧﺘﻼف ﮐﺮده اﻧﺪ. ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪ رﺟﻮع از وﺻﯿﺖ ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ، ﺣﻖ ﯾﺎ ﺣﮑﻢ ﺑﻮدن رﺟﻮع از وﺻﯿﺖ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ. درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ رﺟﻮع از وﺻﯿﺖ را در زﻣﺮه ی اﺣﮑﺎم ﺑﺪاﻧﯿﻢ، ﻣﻮﺻﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺪ آن را اﺳﻘﺎط ﻧﻤﺎﯾﺪ و درﻫﺮﺣﺎل اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮای وی ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ از وﺻﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ رﺟﻮع ﻧﻤﺎﯾﺪ. درﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ رﺟﻮع از وﺻﯿﺖ را ﺣﻖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ؛ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮای ﻣﻮﺻﯽ ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ رﺟﻮع ﺧﻮد را اﺳﻘﺎط ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻟﺬا در ﻓﺮض ﻣﺬﮐﻮر اﻣﮑﺎن رﺟﻮع از وﺻﯿﺖ ﺑﺮای وی ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. در ﺮض ﺣﮑﻢ ﺑﻮدن رﺟﻮع از وﺻﯿﺖ، اﺳﻘﺎط رﺟﻮع در ﺿﻤﻦ ﻋﻘﺪ ﻻزم ﻧﯿﺰ ﺑﯽ اﺛﺮ اﺳﺖ. ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﺎﻫﯿﺖ رﺟﻮع از وﺻﯿﺖ ﻫﻤﺎن اﻧﻔﺴﺎخ از وﺻﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ی ﺗﺸﺮﯾﻊ ﻧﻬﺎد وﺻﯿﺖ ﺑﺎﯾﺪ رﺟﻮع از وﺻﯿﺖ، از ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺣﮑﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ اراده ی ﻣﻮﺻﯽ درﻫﺮﺣﺎل ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ وﺻﯿﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﻤﭽﻨﺎن اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮای ﻣﻮﺻﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ از وﺻﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ رﺟﻮع ﻧﻤﺎﯾﺪ.خلاصه ماشینی:

اما اگر کسی طلبی را که از دیگری دارد وصیت نماید، و در زمان حیات خود، طلب مذکور را وصول نماید، در این صورت وصیت فسخ‌شده محسوب می‌گردد و تنها درحالی‌که اثبات شود که مقصود موصی، هبه‌ی مبلغ بوده و اراده‌ی موصی نیز بر این عمل باقی باشد، وصیت فسخ‌شده در نظر گرفته نمی‌شود. (کاتوزیان، 1369، ص336) در رابطه با تسلیط غیر بر اتلاف موصی‌به، در یک زمینه دیگر نیز اختلاف شده که اگر موصی، موضوع وصیت را به‌عنوان وثیقه دین به دیگری دهد، آیا در این فرض نیز رجوع از وصیت، محقق می‌گردد یا خیر؟ برخی این‌گونه استدلال نموده‌اند که چون موصی‌، به‌عمد، موصی‌به را در معرض تلف قرار داده و مرتهن نیز این حق را دارد که طلب خود را از موصی‌به بردارد، رهن، دلیلی بر رجوع از وصیت دانسته شده است. حال سؤالی که در این زمینه مطرح می‌شود این است که آیا در رجوع از وصیت لازم است موصی، به وصیت سابق توجه داشته باشد یا اینکه حتی در فرض عدم علم به وصیت سابق نیز، وصیت دوم را رجوع تلقی می‌نماییم؟ ماده 839 قانون مدنی در رابطه با رجوع، بدون توجه به فرض مذکور، این‌گونه آورده است: «اگر موصی ثانیا وصیتی برخلاف وصیت اول نماید، وصیت دوم صحیح است. در این فرض، آیا وصیتی که با رجوع از آن، باطل گردیده، امکان دارد که دوباره قابلیت اجرا داشته باشد؟ ممکن است این‌گونه استدلال شود که همان‌گونه که در سابق، موصی می‌توانست از وصیت خویش رجوع کند، حال نیز دلیلی بر عدم اجرای اراده‌ی موصی وجود ندارد؛ لذا این امکان برای وی فراهم است که از وصیت خویش رجوع نماید.