سازوکار انطباق فقه با زمانه از منظر امام خمینی(ره) و شهید صدر(ره) با تکیه بر مفاهیم عقل و عرف

سازوکار انطباق فقه با زمانه از منظر امام خمینی(ره) و شهید صدر(ره) با تکیه بر مفاهیم عقل و عرف

نویسنده : غلامی، علی؛ پور کیانی، محمد؛

‏(28 صفحه – از 29 تا 56)

چکیده:

اصولیون شیعه برخلاف اخباریون و فقهای اهل تسنن رویکرد معتدلی در استفاده ی توامان عقل، نقل و عرف برگزیده اند و با تکیه بر آن به مدیریت فقهی اعتقاد دارند، هرچند در مورد میزان و دلیل اعتبار آن اختلافاتی وجود دارد؛ مثلا در موضوع سیره ی عقلا برخی آن را دارای حجیت ذاتی دانسته و پایبندی به آن را واجب می دانند و برخی دیگر آن را فرع بر تایید شارع می دانند. فقهای اصولی کنونی قدم های بلندی در رشد فقه مدیریتی جامعه برداشته اند. امام خمینی (ره) با طرح مباحث «تحول موضوعات» و «احکام حکومتی» و شهید صدر (ره) علیه نیز با طرح موضوع «منطقه الفراغ» و «تفکیک معاملات و عبادات» ، امکان استفاده از عقل و عرف را در مواردی تجویز می کنند. با اثبات امکان و مطلوبیت استفاده از عقل و عرف در فقه و به تبع در تحلیل های حقوقی، قدرت تطابق و مدیریت فقه و حقوق شیعه برای جوامع و زمان های مختلف بیشتر اثبات می گردد.

خلاصه ماشینی: حضرت امام(ره) در نامه‌ی سال 1366 خود به رییس جمهور وقت این احکام حکومتی را اولی دانسته و در مورد حدود آن توضیح می‌دهند: « اگر اختیارات حکومت در چهارچوب احکام فرعیه الهیه است، باید عرض حکومت الهیه و ولایت مطلقه مفوضه به نبی اسلامصلی الله علیه و آله و سلم یک پدیده بی‌معنا و محتوا باشد و اشاره می‌کنم به پیامدهای آن، که هیچ کس نمی‌تواند ملتزم به آنها باشد … شهید صدر(ره) و سیره‌ی عقلا نظر شهید صدر(ره) در مورد سیره‌ی عقلا این است که ایشان در صورتی آن را حجت می‌داند که اولا از سیره‌های مستحدثه نباشد و در زمان حضور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم یا ائمه‌ی اطهار علیهم السلام وجود داشته باشد و ثانیا علم به عدم نهی از آن داشته باشیم. از این‌رو ضرورت دارد همان‌گونه که علمای سنی و شیعه قبول دارند باید دقت زیادی در شان نزول‌ها صورت گیرد و هر روایت و آیه‌ای را در ظرف زمانی خود تحلیل کنیم و این تحلیل باید بیش از فهم لغت باشد، در مورد عرف غیرلفظی هم باید چنین باشد چرا که مطابق بیانات علامه‌ی طباطبایی(ره) از استدلال اول می‌توان به بازگشت آن به دستورات عقل برای رسیدن به مصالح جامعه‌ی اسلامی استناد کرد. به تعبیر استاد مصباح در کتاب ولایت فقیه مثلا اگر ولی فقیه تشخیص دهد برای رشد جامعه نیاز به تفریحگاه‌هایی هست که مکان آنها در زمین مردم قرار دارد، می‌شود مخالف قاعده‌ی «الناس مسلطون علی اموالهم» عمل کرده و ایجاد پارک کرد؛ درحالی‌که به صورت جزئی و موردی ما بین دو عمل حرام گرفتار نشده‌ایم، بلکه یک نوع برداشت متعالی از ولایت فقیه و جمع عقلانیت و نگاه اجتماعی در آن است.