کارکرد زندان از منظر نظریه های جامعه شناسی مجازات

نویسنده: اسفندیاری بهرآسمان، محمدصالح؛ جوان جعفری بجنوردی، عبدالرضا؛

آموزه های حقوق کیفری پاییز و زمستان 1395

چکیده:

پس از ظهور زندان در اوایل قرن نوزدهم میلادی، روشنفکران و متخصصان عدالت کیفری به این مجازات نوپا بسیار خوش بین بودند. زیرا در تقابل با مجازات های قبل از آن، انسان دوستانه جلوه می نمود؛ اما دیری نپایید که انتقادها نسبت به آن آغاز شد. زندان ها از همان بدو تاسیس با مسائل فراوانی روبه رو بودند و با گذشت زمان، مشکلات نمود بیشتری یافتند. امروزه جمعیت زندان ها به یک بحران جهانی تبدیل شده و راهکارهای فیلسوفان و کیفرشناسان برای حل معضلات این مجازات، راه به جایی نبرده است. زندان علاوه بر اینکه در تحقق اهدافی چون اصلاح و تربیت مجرمان و همچنین کاهش آمار جرایم موفق نبوده، خود نیز تبدیل به یک معضل شده است. سوال اساسی این است که چرا به رغم مشکلات موجود، نظام های عدالت کیفری بر استفاده از زندان پافشاری دارند؟ به نظر می رسد باید از زاویه ای دیگر به مجازات ها به طور کلی و زندان به طور اخص نگریست. ادعای نوشتار حاضر آن است که تجزیه و تحلیل مجازات زندان در بستر جامعه شناسی کیفر می تواند کلید حل بسیاری از معماهای موجود باشد. در این راستا سعی می شود تا چرایی استمرار زندان از منظر دیدگاه های مختلف این رشته مورد بررسی قرار گیرد. طبق این رویکردها، زندان به عنوان نهادی تلقی خواهد شد که به سبب کارکردهای ویژه ای که دارد تداوم می یابد؛ هرچند از نظر اندیشه های فلسفی و کیفرشناسانه در اهداف پیش فرض خود عملا شکست خورده باشد.

خلاصه ماشینی:

“اما ابهامی که ممکن است دربـارٔە شکل گیری همبستگی اجتماعی در جوامع مدرن به ذهن متبادر شود، آن اسـت کـه آیـا در چنین جوامعی نیز همچون جوامع اولیه ، مجازات کـارکرد انـسجام بخـشی اجتمـاع را دارد؟ بدین سان در ادامه ابتدا به این موضـوع مـی پـردازیم کـه آیـا در جوامـع امـروزی ، ماهیت مجازات تغییر کرده و دیگر نمی توان برای آن کارکردی قائل شد؟ سـپس همـین بحث را به طور خاص دربارٔە زندان طرح خواهیم کرد. توضیح آنکه امروزه شرایط جوامع به گونه ای است که زنـدان مناسـب تـرین واکـنش اجتمـاعی است ؛ چرا که از یک سو، دیگر نمی توان از مجازات های شدید کـه بـا وجـدان جمعـی امروزی تناسبی ندارند، استفاده کرد و از سوی دیگر، عـدم مجـازات یـا واکـنش بـسیار سبک نیز با توجه به مفهوم مجازات در نگاه جامعه ، دیگر مجازات محسوب نمی شـود؛ زیرا همان گونه که بیان شد، مجازات خصلتی انتقام جویانه دارد که از طرف جامعـه بـر مجرم اعمال می شود. بنابراین مـی تـوان گفت که از یک سو، اطمینان بخشی به افکار عمومی است که مجازاتی همچون زنـدان را ثابت نگاه داشته اسـت و از سـوی دیگـر، نبایـد از ایـن نکتـه غافـل شـد کـه دیـدگاه «مجازات و انسجام اجتماعی »، کارکرد نمادین زندان را نیز بیان می کند. از سوی دیگر، مجازات های خشن و وحشتناک نه تنها آن کارکرد گذشـته ـحفظ قدرت و نشانۀ برتری پادشاه بر دشمنانی که علیه او قیام کرده بودندـ را نداشت ، بلکه برعکس ، «گویی کارکردهای مراسم کیفری به تدریج درک نمی شد و ایـن خطـر وجود داشت آیینی که قرار بود به جرم پایان بخشد خود خویشاوندی هـای مـشکوکی بـا جرم داشته باشد.”