توجیه کیفر در سامانه ی عدالت به مثابه ی انصاف

نویسنده: رستمی، هادی؛ تقی پور، علی رضا؛

آموزه های حقوق کیفری بهار و تابستان 1394

چکیده:

اندیشۀ عدالت به مثابۀ انصاف، برگرفته از تفکر جان رالز، یکی از مشهورترین فیلسوفان سیاسی لیبرال در قرن بیستم است. رالز در شرح «نظریۀ عدالت» از توجیه کیفر غافل نبوده و آخرین دیدگاه‌ها و راهکارهای خود را هرچند موجز و گذرا، در خصوص نهاد مجازات ارائه می‌کند. دیدگاه این اندیشمند در اثر معروف «نظریۀ عدالت» کاملا متفاوت از نگاهی است که وی پیش از این در مقالۀ «دو مفهوم از قواعد» بیان کرده است. او در مقالۀ اخیر می‌کوشد آموزه‌های «مکافات‌گرایی» و «فایده‌گرایی» را در توجیه کیفر با هم پیوند دهد و هر یک را در جایگاه مناسبی بنشاند. به نظر می‌رسد رویکردی که رالز در «نظریۀ عدالت» در توجیه نهاد کیفر عرضه می‌کند، دکترین پیشین او را در مقالۀ «دو مفهوم از قواعد» نسخ کرده است. نوشتۀ حاضر می‌کوشد تا ضمن طرح مقولۀ کیفر در سامانۀ عدالت به مثابۀ انصاف، صحت دیدگاه مذکور را به اثبات رساند.

خلاصه ماشینی:

“اگر تحلیل و نگاه رالز در نظریۀ عدالت به مقولۀ کیفر تعمیم داده شود، در آن صورت، کیفر فقط هنگامی توجیه‌پذیر است که به نفع کسانی باشد که کمترین مزایا را دارند؛ به ویژه وقتی این مزیت در چارچوب آزادی باشد؛ زیرا کیفر، مجرمان را از حقوق اولیه از جمله آزادی‌های اساسی محروم می‌کند. البته این درست است که افراد در وضعیت نخستین، ملاحظات خاصی در مورد کیفر دارند و احتمالا روش‌های غیر کیفری را در بیشتر موارد به کیفر ترجیح می‌دهند، اما اگر دلایل قانع‌کننده‌ای داشته باشند که کیفر برخی شارحان آثار رالز، ضمن تصدیق وجه مکافات‌گرایانۀ اندیشۀ او می‌گویند که نظریۀ وی حتی در چارچوب سامانۀ «عدالت به مثابۀ انصاف»، وجه پیامدگرایی هم دارد که مبتنی بر نظریۀ بازدارنده است (Dolvich, 2004: 6-12). چالش رویکرد دوگانه رالز بر این باور است که طرح دوگانۀ او مشکل مجازات بی‌گناه را ـ یعنی همان ایرادی که همواره بر نظریۀ فایده‌گرایی وارد است‌ـ برطرف می‌سازد؛ زیرا کاربست نظریۀ فایده‌گرایی به قلمرو تقنین محدود می‌شود و در قلمرو قضا، اختیارات قضات به قواعدی فرو می‌کاهد که فقط با ملاحظات مکافات‌گرایانه ارتباط دارد و در نتیجه آن‌ها نمی‌توانند با اندیشۀ پیامدگرایی مجازات بی‌گناه را توجیه نمایند (رالز، 1388: 851 ـ852). آیا دغدغۀ عدالت که باید کانون محوری هر نظریۀ مجازات باشد، به اندازۀ ملاحظات پیشگیری از جرم و اصلاح و درمان اهمیت ندارد؟ آیا افراد در پس پردۀ جهل صرفا به منافع اجتماعی می‌اندیشند و ایده‌هایی چون اجرای عدالت، استحقاق و مجازات‌های عادلانه و متناسب برای آن‌ها مهم نیست؟ طرح دوگانه هیچ توجیهی برای اولویت‌بخشی فایده بر عدالت ارائه نمی‌کند.”